Haizeak materiala
garrai ditzake, indarraren arabera. Abiadura moteltzean, materialak lurrean
pausatzen dira. Material txikiak, herrestan eraman ditzake; material horien
partikulek marruskadura-lana egiten dute (zatitu eta birrindu) eta forma bitxiak
sorrarazten dituzte. Eskualde lehorretan, haizeak, harea-partikula asko
garraiatzen ditu. Metatzen direnean, dunak sortzen dira.
Itsasoko urak higadura sortu, materiak garraiatu eta
sedimentatu egiten ditu. Poliki kostaldearen itsura aldatzen du. Haizeak
sortutako olatuek indarrez jotzen dituzte kostaldeko haitzak eta higatzen
dituzte. Harri txikienak itsas
labarraren kontra botatzen dituztenez, higadura areagotu egiten da. Urteen
poderioz, itsaslabarren ertzak atzeratu egiten dira eta itsasoa sartzen da
lurrean. Batutako materialak itsasertze lauetan sedimentatzen ditu itsasoak,
eta horrela sortzen dira hondartzak.
Olatuek harri bigunak zulatzen dituztenean,
denborarekin, hondartzak zabalagoak egiten dira. Atzetik dituzten itsas
labarrak itsasoaren higatzeko ahalmenetik babestuz. Korronte azkar batek alde
batetik bestera eraman ditzake puskaturiko harri zatiak.
Ibaiak higadura-eragile garrantzitsuak dira. Ibaiko urak
arroko materialak higatu eta garraiatu egiten ditu eta apurka-apurka arroaren
erliebea aldatzen da. Ibai-urek mendikateak lautzen dituzte eta sedimentuen
metaketa dela medio, ibai-lautadak sortzen dituzte.
Ibaiak iturburutik itsasoraino egiten duen bideari ibilgua deritzo eta hiru zati ditu:
GOI IBILGUA: ibaiaren
zatirik aldapatsuena da. Ura oso azkar doa, oldartsu jeisten da, harriak
harkaskarra eta harea herrestan eramanez, higadura handia eragiten du. V
formako haranak sortzen ditu.
ERDIKO IBILGUA: Aldapa txikiagoa du eta ura mantsoagoa doa. Higadura ez da oso handia,
material fin eta txikiak garraiatzen ditu. Haranak irekiagoak dira eta ibaiak
zabalagoak. Ibaiak bihurguneak ditu (meandroak).
BEHE-IBILGUA: Itsasotik hurbil dagoen ibaiaren zatia da. Zatirik zabalena eta
lasaiena da maldarik ez dagoelako. Urak ezin ditu materialak garraiatu eta
hondoan eta ertzetan gelditzen dira. Beraz, ibaiaren behe- ibilguan
sedimentazioa izaten da nagusi.
Glaziarrak izotz-masa higikorrak dira. Elurra izotz
bilakatzeko baldintza termiko bereziak behar direnez, elurra inoiz desagertzen
ez den eremuetan bakarrik sortzen dira; hau da, oso mendi altuetan eta eskualde
polarretan. Glaziarrek lurraren gainazalaren %11 estaltzen dute, baina Lurreko
ur gezaren hiru laurdenak hartzen dituzte. Glaziar guztien izotz-masaren %99
Antartikan eta Groenlandian dago pilatuta.
Glaziarretako
izotza poliki mugitzen da eta ibilbide horretan arroaren hondoa eta alboak
higatzen ditu.
Higatutako
materialak garraiatu eta azkenik sedimentatu egiten ditu; materialak
sedimentatzen diren gunean morrenak sortzen dira.
Glaziarrek U formako haranak sortzen ditu eta bertan itsasoa sartzen da,
fiordo
izeneko golko-mota berezia sortuz.
Hiru glaziar-mota daude:
a.- Glaziar Kontinentalak edo Inlandsis,
eskualde polarretan sortzen direnak. Hauek, itsasora heltzean, zatitu egiten
dira iceberg izotz-bloketan eta itsasoan flotatzen dute.
b.- Mendi edo Haran glaziarrak metaketa eremu batetik sortzen diren izotz mihiak dira. Mendi-haranen erliebeak
eratutako bideari jarraituz hedatzen da. Zatiak:
|
· ZIRKUA: mendi gainetako elurrak, pilatu, konprimitu, zanpatu eta izotz bihurtuta, haitzak higatzen ditu, eta zirku deritzon katilu moduko sakonunean sortzen du. · MIHIA: zirkuan izotz gehiegi dagoenean gainezka egiten du eta beherantz irrist egiten da. Mantso-mantso mugitzen ari den izotz masa mihia deritzogu. Aurrera egiten duen neurrian, arroaren hondoko eta alboko haitzak higatzen ditu. · MORRENAK: Glaziar batek garraiatutako materialen metaketa da. Glaziarraren alboetan (alboko morrenak), glaziarren puntan (aurreko morrena), bi glaziar elkartzean sortutako glaziarrenen erdian (erdiko morrena), eta glaziarren hondoan (hondoko morrena) eratzen dira nagusiki. |
c.- Mendi-oineko glaziarrak
lautadetara heltzen direnean eramaten
dituzten abaniko formako eremu zabalak dira. Glaziarrak bukatzen den
tokian izotza urtu egiten da eta aintzira glaziarra sortu daiteke.
Urak edo haizeak, edo biok batera, eragindako higaduraren ondorioz sortzen dira. Lurpeko urak kare harria aurkitzen duenean harria deskonposatu eta hautsi egiten du eta milaka urteren buruan lur azpian zulo handi bat uzten du: haitzuloa.
Sabaiko tantak
erortzean lurrean uzten duten kare harriaren arrastoa metatu
egiten da, poliki poliki estalagmitak sortuz.
Estalaktitak eta
estalagmitak elkartzen direnean zutabeak sortzen dituzte; zutabe horiek
batzutan 30 m-raino iritsi daitezke.
LURPEKO URAK
iturburuak sortzen dira.
BIZIDUNAK
Sustraiak lur barnean daude, eta beraiei esker eurialdietan lurra ez da hainbeste higatzen.Landaretza urriko lekuetan, sustrairik ez dagoenez, eurialdietan urak higadura-lan sakona egiten du. Landareen sustraiak hazten diren neurrian, harrien pitzaduretan sartzen dira, harriak puskatan zatitzen dituzte, eta haitzak harri eta hauts bihurtzen dituzte.
Animaliek ere lurrazalaren aldaketak eragiten
dituzte. Moluskoek eta itsas trikuek itsas labarretan zuloak egiten dituzte.
Untxiek adibidez, lurra harrotu eta ahultzen
dute, gordelekuak eraikitzeko eta horrela aldaketak eragiten dituzte.
Bizidunak, hiltzen direnean hezurdurak pilatu eta sedimentu handiak sortzen dira. Gizakiak lurrazalean eta paisaian aldaketa asko eragiten ditu.
